Yapıyla ilgili en detaylı bilgiyi Ayverdi'de bulmaktayız.

Yıl 2012 Bulgaristan seyahatinde Cuma camimizi görmek nasip oldu.Duyar duymaz hemen gitmek istedim. Sultan 1. Murat Hüdavendigar ’ın Bursa’da çekirge semtinde camisi bilinir,Ancak Cuma camisi bilinmez.Burada Cuma camimizi tanıtacağım.

Balkanlarda Osmanlının yapmış olduğu 18.000’in üzerinde irili ufaklı eserden geriye az sayıda eser kalmıştır; Bulgaristan’ın Filibe kentinde bulunan ve 1. Murat Hüdavendigar tarafından 14. y.y.’da yaptırılan Cuma Camii, Balkanlardaki en eski ve mühim Osmanlı mirasından biridir.

Lala Şahin Paşa 1364 yılında Filibe’yi fethetmiştir. Anadolu’dan getirilen Türk aileleri iskan edilmiştir. Fatih'in veziri Şehabettin Paşa döneminde Rumeli Beylerbeyliğinin merkezi olmuştur. Bu tarihten itibaren kent tamamı ile Osmanlı kimliğine bürünmüş Türk Ordularının Osmanlı-Rus savaşından sonra 16 Ocak 1878 de Filibe’den çekilmesine kadar böyle kalmıştır.

Osmanlı’nın Balkanlardaki hakimiyetinin sona ermesi ile birlikte 500 yılda yapılan mimari esrelerimiz ve kentin Türk kimliği yok olmaya başlamıştır. Evliya Çelebi, Filibe’de 53 adedi cami olmak üzere 250’nin üzerinde Türk eseri olduğundan söz eder. Bugün bunlardan sadeceHüdavendigar Camii ile İmaret Camii (Şehabettin Paşa Camii) ayaktadır. Diğerlerinin çoğu ilk RUS  işgalinde yıktırılmış, kalanlar da zaman içinde yok olmuşlardır.

Osmanlı’nın Balkanlardaki hakimiyetinin sona ermesi ile birlikte 500 yılda yapılan mimari esrelerimiz ve kentin Türk kimliği yok olmaya başlamıştır. Evliya Çelebi, Filibe’de 53 adedi cami olmak üzere 250’nin üzerinde Türk eseri olduğundan söz eder. Bugün bunlardan sadeceHüdavendigar Camii ile İmaret Camii (Şehabettin Paşa Camii) ayaktadır. Diğerlerinin çoğu ilk RUS  işgalinde yıktırılmış, kalanlar da zaman içinde yok olmuşlardır.      

Hüdavendigar Camii 1364 yılında Filibe’nin fethinden sonra yapılan ilk camidir. Edirne vakıf kayıtlarından ve Evliya Çelebi'nin söylediklerinden Ayverdi’ninde vardığı sonuç I. Murat vakfiyesi içinde. Olmalıdır.

Yapı ilk kurulan kent ile daha sonra Roma döneminde kurulan kentin kale duvarlarının ve stadyumun kalıntılarının yanında tepenin yamacına inşa edilmiştir.

 Kuzey tarafındaki ana girişten 12 basamakla girilen yapı 20x 40 metre dış ölçülerinde ve ulu cami tipindedir. Orta aks üzerinde üç kubbe her iki yanda ise üçer tane çapraz tonoz ile örtülmüştür.Kubbeler 8.60 mt açıklıkları olan kare dört ayağa oturmuştur. Ayaklar 2.60 mt. ölçülerinde ve kare planlıdır. Yan sahınların genişlikleri 5.60 mt.dir. Yapının iç yüksekliği kemer altlarında kadar 7.90 mt.ye , kubbe iç altlarında ise 13.40 mt.’ye varmaktadır. Böyle bir cami için oldukça basıktır. Yapının ana girişi dışında iki girişi daha bulunmaktadır. Bunlardan mihrabın solundaki kapıya dışarıdan baktığınızda örgü sistemi ve malzeme olarak ana yapıyla aynı görünmektedir. Ana girişin sağındaki kapı ise yapının tüm tekniğine aykırı olarak 18. Yy.da meydan oluşmasıyla yapılmış   olmalıdır.

Yapıda zemin seviyesinde batı tarafı ile doğu tarafında üçer tane olmak üzere alt seviyede pencereler mevcuttur. Ancak bunların tamamıyla sonradan açıldığı sanılmaktadır. Çünkü hepsi yarım basık kemerler ve basit sövelerle yapılmıştır. Ayrıca her pencere üstündeki tepe pencereleriyle aks olarak tutmamaktadır. Pencerelerin yanlarında görülen eski kemer ve söve izlerinin ise altlık pencere olmadığını I. Murat dönemi yapılarındaki genel benzerlikle ifade etmektedir. Mihrap tarafında da üç tane altlık pencere mevcuttur. Bunlarında sonradan açıldığı ve yine aynı uyumsuzlukların burada da görülebilir. Buradaki iki tepe penceresinin asıl ortadaki oval pencerenin ise sonradan büyütüldüğü anlaşılmaktadır.Yapının duvarları ve pencerelerle ilgili en önemli konu eğer alt pencereler asıl değilse ve onların yanında görülen kemer ve pencere gibi izlerin gerçek anlamı nedir. Çünkü eğer bunlar Ayverdi'nin dediği gibi ise mihrap tarafında süs için çökertme nişler olur, ama yan cephelerde ise benzer süsler tepe pencerelerinde de vardır o zaman batı tarafında açılmayan tepe penceresinin sistemi bozduğu görülüyor, bu tam anlaşılamıyor.                                 

Yapının içinde 3.50 mt eninde ahşap kadınlar mahfeli vardır. Şu andaki hünkar mahfili, müezzin mahfili, kürsü ve üzeri sıvanmış minber gibi geç dönem ve kötü bir ahşap işçilikle yapıldığı ve yağlı boya ile boyandığı görülmektedir. Orta kubbenin altında merkezden kaçık sonradan konduğu anlaşılan bir havuz bulunmaktadır. Caminin içi 1234 (1818) tarihine ait Edirneli Seyyid Nakşibendi Mustafa’ya ait olduğu sanılan bir süsleme vardır.

Ahşap kaplamalı cephesi olan son cemaat mahallinin çatısı da ahşap örtülüdür.Bu bölümden son cemaat mahalli hakkında karar vermek mümkün değil, ancak yapının bu bölümünün en çok değişen yeri olduğu anlaşılmaktadır. Hatta Evliya Çelebi şu anda oniki basamakla girilen camiye altı basamakla girildiğinden söz eder. Bu da bize yapının bu tarafında başka bir meydan ve giriş kotu olabileceğini ve zaman içinde değiştiğini belirtiyor.Bazı kaynaklarda caminin önündeki beş çok yerinin 1199 (1785)’de I. Abdülhamit döneminde geçirdiği büyük onarımdan sonra değiştiği anlaşılıyor. Son cemaat mahallinin altında şimdi lokanta olarak kullanılan bir mekan, onunda altında buranın mutfağı olan sonradan yapıldığı söylenen mekanlar vardır. 

Yapı 1.80 mt. ye varan taş tuğla karışık duvar tekniğiyle örülerek yapılmıştır. Antik kentin eteklerine kurulduğu için mihrap tarafı ile giriş arasında yaklaşık 4.00 mt. lik bir kot farkı bulunmaktadır. Ana duvarlar ile kubbe ve tonoz etekleri dört sıra kirpi saçak ile dönülmüş ve üzerleri kurşun kaplanmıştır. Tuğla ile iki renkli olarak baklava dilimi örgülü yapılmış olan minaresinin şerefeye kadar yıkıldığı daha sonra yeniden yapıldığı bilinmektedir.

4/1995 sayılı Kararname ile Bulgaristan Milli Mimari Kültür Anıtı ilan edilen yapı bu gün kendi adı ile anılan Cuma Camii meydanında ve Filibe’nin en önemli alışveriş merkezinin başlangıcındadır. Osmanlı döneminde ise yine alışveriş merkezinin Meriç Nehri'ne doğru başlangıç noktasında olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Camiden sonra Pazar, bu gün varolmayan Kurşunlu Han,İmaret camii ve köprü ile bütünleşmektedir.