İran'ın güneyindeki Bender Abbas Şehit Recai Limanı'nda yaşanan şiddetli patlama, kimyasal maddelerin infilak etmesi sonucu meydana geldi.

İran’ın güneyinde, Hürmüzgan eyaletine bağlı Bender Abbas Şehit Recai Limanı'nda şiddetli bir patlama yaşandı. Patlamanın liman sahasında bulunan tehlikeli madde ve kimyasalların bulunduğu bir depodaki konteynerde kimyasal maddelerin infilak etmesi sonucu meydana geldiği belirtiliyor. Patlama, İran'ın ABD ile Umman'da üçüncü tur nükleer görüşmelere başladığı sırada meydana geldi ancak iki olay arasında bir bağlantı olup olmadığı şimdilik belli değil.

İran'ın stratejik öneme sahip Bender Abbas Limanı’nda meydana gelen patlama, bölgesel ve küresel güvenlik gündemini derinden sarstı.  Stratejik Hürmüz Boğazı yakınlarında bulunan Bender Abbas Limanı, İran’ın en önemli ticari ve lojistik merkezlerinden biri. Bu nedenle limanda yaşanan herhangi bir aksaklık, ülkenin dış ticaretini ve nakliye hatlarını doğrudan etkileyebiliyor. Nitekim ülke ihracatının önemli bir bölümünün gerçekleştirildiği stratejik limandaki faaliyetlerin de tamamen durdurulduğu açıklandı.

Patlayan limanda ne vardı?

Özel güvenlik şirketi Ambrey, limanın mart ayında bir "sodyum perklorat roket yakıtı" sevkiyatı aldığını söyledi. Yakıt, Financial Times tarafından ilk olarak ocak ayında bildirilen Çin'den iki gemiyle İran'a yapılan bir sevkiyatın parçası. Yakıt, Gazze Şeridi'nde Hizbullah’ın savaş sırasında İsrail'e doğrudan saldırılar nedeniyle tükenen İran'ın füze stoklarını yenilemek için kullanılacaktı l.

Yangının, İran'ın balistik füzelerinde kullanılmak üzere gönderilen katı yakıt sevkiyatının uygunsuz depolanması sonucu çıktığı anlaşılıyor. The Associated Press tarafından analiz edilen gemi izleme verileri, Ambrey'nin söylediğine göre kimyasalı taşıdığı düşünülen gemilerden birinin mart ayında civarda olduğunu gösteriyor. Lakin İranlı yetkililer sevkiyatı yakaladılar.

Körfez bölgesinin en kritik ticaret ve askeri üslerinden biri olan Bender Abbas'ta yaşanan bu olay, ister istemez sabotaj mı, yoksa açık bir düşman saldırısı mı? olduğu sorusunu gündeme getirdi. Bu makalede, olayın olası doğasını, sorumlu olabilecek örgüt ve ülkeleri değerlendireceğiz.

Patlamanın Önemi ve Zamanlaması

Bender Abbas, İran'ın Basra Körfezi'ndeki en büyük ticari ve askeri limanı. İran Donanması'nın önemli bir kısmı burada konuşlanıyor. Patlamanın, bölgedeki jeopolitik gerilimlerin (özellikle İsrail-İran, ABD-İran ve Suudi Arabistan-İran çekişmesinin) yeniden tırmandığı bir dönemde gerçekleşmesi sizce tesadüf mü?  Özellikle İran’ın Yemen’deki Husi milislerine, Suriye’deki Şii milis gruplara ve Lübnan’daki Hizbullah'a verdiği destek, Körfez’deki rakip ülkeler ve Batı istihbarat servisleri tarafından dikkatle izleniyordu.

Sabotaj İhtimali: İçten Dışa Operasyon

Birçok uzmanın patlamanın içeriden desteklenen bir sabotaj olabileceğini düşünmesini gerektirecek haklı sebepler mevcut. Bu bağlamda İran’da son yıllarda artan ekonomik krizi toplumsal kaosa çevirmek isteyen rejim muhaliflerinin faaliyetlerini artırdığı anlaşılıyor. 

İran'ın içindeki bazı ayrılıkçı gruplar (örneğin Ahvaz Arap Kurtuluş Hareketi gibi) zaman zaman kritik altyapılara yönelik saldırı girişimlerinde bulundu. Bu tür gruplar geçmişte Suudi Arabistan gibi İran karşıtı aktörler tarafından desteklenmişti. Bu açıdan değerlendirildiğinde, Bender Abbas’taki patlamanın bir iç sabotaj ve dış destekli istihbarat operasyonu olduğu ihtimali güçlü ve aşka göz ardı edilmemeli.

Düşman Saldırısı İhtimali: Dış Operasyon

Öte yandan, doğrudan bir yabancı ülke istihbarat operasyonu ihtimali de masada. Patlamayı planlayıp gerçekleştirebilecek küresel ve bölgesel aktörler mevcut. Bu noktada İsrail/MOSSAD baş şüpheli. Çünkü İsrail’in, İran'ın nükleer ve askeri altyapısına yönelik geçmişte defalarca saldırılar düzenlediği biliniyor.

Natanz nükleer tesisine yapılan sabotajlar, önde gelen İranlı nükleer bilim insanı Muhsin Fahrizade’ye yönelik suikast gibi örnekler, İsrail'in İran içinde operasyon kabiliyetine sahip olduğunu gösteriyor. MOSSAD’ın böylesi bir kritik limanı hedef alması, İran’ın askeri lojistik kabiliyetini zayıflatmak ve psikolojik üstünlük kurmak amacı taşıyabilir.

Ancak İsrail basınına göre, İsrail ordu kaynakları ve İsrailli yetkililer İran'ın Basra Körfezi kıyısındaki Bender Abbas Limanı'ndaki patlamayla ilgileri olmadığını söylüyor.  İsrail'in Maariv gazetesinin haberine göre, İsrail ordusu yetkilileri paylamayla ilişkileri olduğu yönündeki iddiaları reddetti. Bender Abbas Limanı'ndaki patlamanın İran'ın nükleer programına ilişkin ABD ile müzakerelerin üçüncü turunun Umman'ın başkenti Maskat'ta gerçekleştirildiği sırada meydana geldiğine dikkati çekildi.

Bir diğer şüpheli ise ABD/CIA. Neden mi? Biden yönetimi doğrudan askeri saldırılardan kaçınsa da İran’ın bölgesel faaliyetlerini sınırlamak için daha örtülü operasyonlar yürütüyordu.  Ancak ABD'nin böyle bir saldırıyı doğrudan üstlenmesi düşük ihtimal, daha çok yerel unsurları kullanarak dolaylı operasyonlar tercih ediyor. Diplomasi kanallarının açık olduğu müzakere sürecinde, ABD’nin böyle bir işe kalkışmasının ne gibi gerekçesi veya retoriği olabilir?

Terör Örgütleri Rol Oynayabilir mi?

Bölgesel bazı terör örgütlerinin liman patlamasında olağan şüpheliler arasında yer alması tabii bir değerlendirme olur.  Örneğin İran karşıtı Sünni gruplar (örneğin Ceyş'ul Adl) geçmişte Sistan-Beluçistan bölgesinde İran güvenlik güçlerine saldırılar düzenlemişti. Ancak Bender Abbas gibi ağır korunan bir limanda büyük bir patlama düzenleyebilecek kapasiteye sahip olup olmadıkları tartışmalıdır. DEAŞ gibi küresel cihatçı örgütler ise İran’a yönelik saldırılar yapmış olsa da, genelde sivil hedeflere yöneliyorlar. Bu olay, daha organize ve sofistike bir operasyon izlenimi veriyor.

Bir Diğer Faktör Çoklu Senaryo İhtimali

Şu an için eldeki bilgiler, patlamanın ya İran içindeki rejim karşıtı unsurların dış destekle yaptığı bir sabotaj veya İsrail ya da başka bir ülke istihbarat servisinin İran’ın askeri kapasitesini sınırlamayı amaçlayan bir saldırısı olduğu yönünde. İran yönetimi bu olayın etkisini sınırlamaya ve hızlı bir şekilde suçluyu bulmaya çalışacaktır. Ancak bu tür olaylar, Körfez’deki tansiyonun daha da yükselebileceğinin ve önümüzdeki dönemde asimetrik çatışmaların artabileceğinin işareti.

İran’ın Muhtemel Karşılık Senaryoları ve İçe Dönük Operasyonel Hazırlıklar

Bender Abbas Limanı'ndaki patlamanın arkasında dış bir güç ya da destekli bir grup olduğu netleşirse, İran'ın tepkisi birkaç farklı senaryoda şekillenebilir:

1. Dolaylı Misillemeler: İran, doğrudan bir savaş riskine girmeden, dolaylı yöntemlerle karşılık verebilir. Özellikle Orta Doğu'daki vekil güçlerini (Hizbullah, Husiler, Irak’taki Şii milisler) devreye sokarak saldırının sorumlu gördüğü ülkenin çıkarlarına yönelik düşük yoğunluklu saldırılar düzenletebilir.

2. Siber Saldırılar: İran’ın son yıllarda siber harp kapasitesini artırdığı biliniyor. Patlamayı İsrail veya ABD ile ilişkilendirirse, bu ülkelerin enerji altyapılarına, limanlarına veya kritik veri merkezlerine yönelik yoğun bir siber saldırı dalgası başlatabilir.

3. Hürmüz Boğazı'nda Gerilimi Tırmandırmak: Bender Abbas’ın konumu, İran'a Hürmüz Boğazı üzerinde güçlü bir etki sağlar. İran, stratejik tanker trafiğini tehdit ederek küresel petrol akışını riske sokabilir. Bu taktik, geçmişte de İran tarafından zaman zaman uygulanmıştı ve bölgesel krizleri derinleştirme potansiyeline sahip.

4. İç Temizlik Operasyonları: İşte bu İran yönetiminin en sevdiği denilse kimse itiraz etmez.  İran, iç sabotaj ihtimalini dikkate alarak güvenlik güçleri içinde geniş çaplı operasyonlara çoktan start verdi bile. Rejim muhaliflerine yönelik sert baskılar, tutuklamalar ve gösteri yasakları bu sürecin parçası olarak İran halkına geri dönmeye başlamıştır.

Bender Abbas'taki patlama, sadece İran iç siyasetini değil, tüm Körfez güvenlik dengelerini etkileyebilecek bir olaydır. İran'ın vereceği yanıt, bölgedeki istikrarsızlık riskini daha da artırabilir. Önümüzdeki günlerde İran’ın tepkisinin dozajı, olayın arkasındaki gerçek aktörün kim olduğu kadar, Tahran'ın mevcut dış politika önceliklerine de bağlı olacaktır.

Beyrut ve Bender Abbas Limanlarındaki Patlamaların Benzerlikleri

Hemen alakaya çay demle demeyin? Hiç düşündünüz mü? 4 Ağustos 2020'deki Beyrut limanı ve 26 Nisan 2025 Bender Abbas limanındaki patlamanın benzerlikleri nelerdir? Su testisi su yolunda kırılır. 4 Ağustos 2020'de Beyrut Limanı'nda meydana gelen patlamadan yıllar sonra Hamas İsrail Savaşı sürerken, İsrail’in Güney Lübnan’daki Hizbullah kontrolündeki bölgeyi yakıp yıkması ve Hizbullah'ın yönetici kadrosunu peş peşe yok etmesi gerçekleşti. İsrail'in kısa sürede hedeflediği sonuca ulaşmasında, Beyrut limanındaki patlamalarla silah ve mühimmat yığınağının havaya uçması etkiliydi.

Bu nedenle 4 Ağustos 2020'de Beyrut Limanı'nda meydana gelen büyük patlama ile İran'ın Bender Abbas Limanı'ndaki patlama ve yangın arasında bazı benzerlikler ve önemli farklar bulunmaktadır. Beyrut Limanı'ndaki patlama, görünürde 2.750 ton amonyum nitratın yıllarca kötü koşullarda tutulması ve ihmal edilmesi sonucunda ortaya çıkmış devasa bir felaketti.

Patlamanın etkisi, kentin büyük bölümünü yıkacak kadar güçlüydü; yüzlerce insan hayatını kaybetti, binlerce kişi yaralandı ve yüzbinlerce kişi evsiz kaldı. Patlamanın yarattığı şok dalgası, kilometrelerce uzaklıktaki binalarda bile hissedildi. Olay, Lübnan'daki yönetim zafiyetini ve yaygın yolsuzluğu gözler önüne serdi.

İran’ın Bender Abbas Limanı’ndaki olay ise daha farklı bir ölçekteydi. Limandaki bir kargo alanında yangın çıktı ve bazı konteynerler ile gemiler zarar gördü. Burada da yangın sırasında patlamalar yaşandı, fakat Beyrut’taki kadar büyük bir yıkım veya can kaybı söz konusu olmadı.

İranlı yetkililer ilk açıklamalarında sabotaj iddialarını reddettiler, fakat yangının nedeni hakkında net bir bilgi paylaşmadılar. Bender Abbas olayı, o dönemde İran'da art arda yaşanan gizemli patlamalar zincirinin bir parçası olarak görüldü ve bazı analistler olayın arkasında dış müdahale olabileceğini öne sürdü.

İki olayın ortak noktası, her ikisinin de liman bölgelerinde meydana gelmiş olması, yangınla başlayıp patlamalarla devam etmesi ve güvenlik açıklarının tartışmaya açılmasıdır. Ayrıca her iki olay da kendi ülkelerinde halkın devlete olan güvenini daha da sarstı.

Ancak aralarındaki en büyük fark, olayların ölçeği ve sonuçlarının büyüklüğüdür. Beyrut Limanı’ndaki patlama, hem fiziksel hem de siyasi açıdan ülke çapında büyük bir kriz yaratırken, Bender Abbas’taki olay daha sınırlı bir hasara yol açtı ve uluslararası yankı çok daha zayıf kaldı. Ayrıca Beyrut'taki felaket, doğrudan bir ihmal zincirinin sonucu olarak ortaya çıkarken, İran’daki olaylar zinciri daha çok sabotaj veya saldırı ihtimaliyle ilişkilendirildi.

İran yönetiminin başkenti Tahran'dan Bender Abbas'a taşımak istemesinin patlamayla ilgisi var mı?

İran’da başkent değiştirme fikrinin tarihi, aslında çok eskiye dayanır. Bu mesele, farklı dönemlerde farklı nedenlerle tekrar tekrar gündeme gelmiştir.

Kaçar Hanedanı Dönemi (18.-19. yüzyıl sonları):

Tahran, 18. yüzyıl sonlarında Kaçar Hanedanı tarafından başkent yapıldı. Ancak Tahran’ın o dönemde bile su sıkıntısı, küçük yüzölçümü ve stratejik savunmasızlığı vardı. Başkentliği daha güçlü ve eski şehirler (İsfahan, Şiraz gibi) istiyordu. Ancak bu değişim o zaman gerçekleşmedi.

Şah Dönemi (20. yüzyıl): Muhammed Rıza Pehlevi zamanında da Tahran’ın nüfusunun hızla artması ve deprem riski nedeniyle başkentin taşınması zaman zaman tartışıldı. Özellikle 1960'larda, Tahran yerine Semnan veya daha merkezi bir bölgeye taşınma fikri gündeme geldi. Ancak ekonomik ve siyasi öncelikler yüzünden ertelendi.

İslam Devrimi Sonrası (1979-1980'ler): Devrimden sonra Ayetullah Humeyni döneminde de Tahran'ın "Batı saldırısına açık" olduğu gerekçesiyle başkentin taşınması fikri tekrar gündeme geldi. Ancak İran-Irak Savaşı nedeniyle bu planlar tamamen rafa kaldırıldı.

2000'li yıllarda Mahmud Ahmedinejad döneminde yine gündeme geldi. Özellikle Tahran’ın aşırı büyümesi, hava kirliliği ve deprem riski ciddi tehdit olarak görülmeye başlandı. Bunun üzerine 2010 yılında, İran yönetimi Tahran’ın nüfusunu azaltmak için bazı devlet kurumlarının başka şehirlere taşınmasını teşvik etmeye başladı. Tam bir başkent değişikliği değil ama bir çeşit "paralel idari merkezler" oluşturma fikriydi.

2015 sonrası özellikle nükleer krizler ve Batı ile yaşanan gerilimler sırasında Tahran'ın güvenlik riski arttı. Bu yüzden daha güvenli ve stratejik şehirler örneğin Bender Abbas, Semnan, Kum, İsfahan tekrar alternatif olarak tartışıldı. Bender Abbas özellikle deniz bağlantısı ve sıcak iklimi nedeniyle öne çıktı. Bender Abbas limanı geliştirilmeye başlanmışken yangın ve patlama olayları yaşandı. Bu da "acaba Bender Abbas gerçekten güvenli mi?" tartışmalarını alevlendirdi.

İran’da başkenti Tahran’dan taşımak fikri en az 100-150 yıllık bir tartışmadır. Deprem riski, aşırı nüfus, hava kirliliği ve güvenlik kaygıları bu fikirlerin ana sebepleri olmuştur. Ancak her seferinde ya savaşlar ya ekonomik krizler ya da siyasi çekişmeler yüzünden bu planlar ya ertelenmiş ya da yarıda kalmıştır. Bender Abbas son dönemde ciddi bir aday olarak düşünülmüş ama çeşitli olaylar bu süreci yavaşlatmıştır.

Bender Abbas’ın Tahran’a taşınması projesinin yönetimindeki Fars etnisitesine mensup yetkililerin fikri   olduğu söyleniyor. Bender Abbas’ın yeni başkent adı geçmesinin belli başlı nedenleri şunlardı: Güneyde, Basra Körfezi'ne hâkim stratejik bir konumda olması, ticaret ve enerji yollarına yakınlığı, daha az deprem riski taşıması.

İran yönetimi, Bender Abbas'ın altyapısını geliştirmek için bazı projeleri de başlatmıştı. Liman genişletme, yeni yerleşim bölgeleri kurma, devlet binaları için yer tahsisi gibi adımlar atılmıştı. Ancak Bender Abbas limanındaki yangın ve patlama, bu planları doğrudan sekteye uğrattı. Yangının ardından güvenlik zafiyetleri ve dış saldırı ihtimalleri konuşulunca, "acaba Bender Abbas güvenli mi?" sorusu İran yönetimi içinde daha ciddi şekilde tartışılmaya başlandı.

Bender Abbas'taki patlama, başkenti taşıma planıyla bağlantılı olabilir mi?

Neden olmasın? Teorik olarak evet, bir bağlantı kurulabilir. Çünkü, İran’ı zayıflatmak, İran'ın parçalanması özellikle nüfusun üçte ikisini oluşturan Türk toplumunun devlet yönetiminde etkin roller üstlenmesini ve İran'ın Türkiye ile bütünleşmesini istemeyen veya stratejik planlarını sekteye uğratmayı amaç edinmiş bir güç, Bender Abbas gibi kritik bir limanda yangın ve patlama çıkararak hem ekonomik zarar verebilir hem de başkent taşıma planlarını baltalayabilir. Tek sebep bu değil tabi ki. Aynı zamanda İran içindeki statükodan yana olan bazı güç odakları da Tahran'ın taşınmasına karşı olabilir ve bu tür sabotajları destekleyebilir.

Ancak şunu da söylemek gerek. Bunun kesin kanıtı yok. Tüm bunlar varsayım. İran yönetimi bu konuda açık bir suçlama yapmadı ve resmî belgelerle "patlama başkent planlarını durdurdu" demedi. Ama olayların zamanlaması ve yaratılan sonuçlar, böyle bir bağlantının ihtimal dahilinde olduğunu göstermiyor mu?

İran’ın yeni başkent projesi çökerken, Bender Abbas patlamasında gizli eller kimdi? Ağzı konuşmasın efendiler, bilen söylesin, duyan anlatsın!